Grad ZrenjaninRepublika Srbija
Skupštinagrada ZrenjaninaSto trideset godina od izgradnje Reformatske crkve - prepoznatljiv beli toranj u jednoj od najlepših ambijentalnih celina Zrenjanina
Svečanim skupom, bogosluženjem biskupa Halas Bele, inauguracijom nove sveštenice, Tilde Vujin Đenge-Slifka i polaganjem venaca na spomen-ploče, u subotu, 28. avgusta, obeleženo je 130 godina od izgradnje i osveštanja Reformatske crkve u Zrenjaninu, jedne od prepoznatljivih gradskih veduta.
Reformatska crkva građena je u periodu od 1889. do 1891. godine, kao jednostavna, jednobrodna građevina gotičke arhitekture sa apsidom i visokim, dvospratnim zvonikom. Delo je arhitekte Ferenca Zaboreckog iz Budimpešte, a izvođač radova bio je Antal Vašković. Crkva je smeštena u ambijentalnu celinu oko Malog mosta, Palate pravosuđa, Narodnog muzeja, Muzičke škole, srednje škole “Nikola Tesla” i Kulturnog centra, i sastavni je deo ovog jedinstvenog arhitektonskog prostora u centru Zrenjanina. Između ostalog, u crkvi se čuvaju i orgulje iz sinagoge, porušene od strane nemačkih okupacionih vlasti u prvim ratnim danima 1941. godine, a koje su napravljene u Beču u prvoj polovini 19. veka.
Naslovna strana velikobečkerečkog lista "Vohenblat" 29. avgusta 1891. godine,
s najavom osveštanja crkve
Sto trideseta godišnjica od izgradnje prilika je da se o ovoj crkvi kaže i sazna nešto više, s obzirom da je zanimljiva iz više aspekata - verskih, istorijskih i graditeljskih. Reformistička crkvena zajednica u našem gradu formirala se izdvajanjem iz Evangelističke crkvene opštine 1863. godine i vezala se za rad sveštenika i učitelja Ištvana Baloga. Popis stanovništva iz prve polovine 19. veka, sproveden na teritoriji Torontalske županije, pokazao je da je u Velikom Bečkereku živelo 80 porodica sa ukupno 212 članova, koje su se izjašnjavale kao reformisti.
Reformatska crkva, tridesetih godina prošlog veka
Akcije na polju prikupljanja priloga za izgradnju posebne crkve znatno su ubrzane dolaskom Jožefa Salaija, koji je imenovan za pastora nakon smrti Baloga (1879). Skupljajući finansijsku i materijalnu potporu, on je obišao preko 200 mesta, uključujući i London. Prilozi su stizali sa raznih strana - tako je npr. Franc Jozef darovao 100 guldena, grad Budimpešta 300 guldena, a gradske vlasti Velikog Bečkereka donirale su trećinu placa. Projekat izgradnje je sa 500 forinti pomogla Prva otadžbinska štedionica, a Velikobečkerečka banka za štednju i predujam svake godine je manjim sumama pomagala čitav poduhvat. Građevinski radovi završeni su 1891, a crkva je svečano osveštana 30. avgusta iste godine.
Spomen-ploča na fasadi crkve
U znak sećanja na gradnju na fasadi crkve postavljena su spomen-obeležja. Reč je o dve spomen-ploče sa tekstom na mađarskom jeziku, smeštene levo i desno od ulaza u crkvu. U prevodu teksta na prvoj ploči stoji “Sagrađeno za vreme FRANCA JOZEFA I, apostolskog kralja mađarske nacije, zahvaljujući braći po veri iz inostranstva i vernicima pastora Jožefa Salaija 1889-1891. Neka moja duša blagosilja Gospoda! Živeo kralj!”.
Druga ploča govori o graditeljima crkve i na njoj stoji sledeći zapis: “Izgradnju pomogli donacijom građevinskog zemljišta apostolski kralj Franc Jozef I i grad Veliki Bečkerek za 25-godišnjeg starateljstva IŠTVANA VEČEIJA. Projektant FERENC ZABORECKI. Izvođač radova ANTAL VAŠKOVIĆ. Slava Gospodu!”
Unutrašnjost crkve
Crkvene orgulje, prenete 1941. godine iz sinagoge
Na sajtu zrenjaninskog Zavoda za zaštitu spomenika kulture istoričar umetnosti Vesna Karavida navodi da prostorni i konstruktivni sklop crkvenih građevina protestantizma uopšte, ima svoje korene u religiji zasnovanoj na naročitom tumačenju Svetog pisma. Iz tog razloga je unutrašnjost hrama prostorno rešena jednostavno, bez akcentiranja raskoši i složene ikonografije na oltarima. Crkva nije “stan Božiji”, već dostojan prostor za okupljanje crkvene opštine za vreme nedeljnih službi. U takvom prostoru središnja tačka je molitva i horska pesma, u kojoj se religija saopštava preko uha, a ne preko oka. Molitveni dom zato ima veliki broj sedišta, grupisanih tako da se sa predikaonice može sa lakoćom ovladati prostorom.
Nalazi se na širokom platou nekadašnjeg Kalvinskog trga i svojim upečatljivim volumenom vizuelno završava regulaciju Subotićeve ulice i Malog mosta u njenom produžetku. Orjentisana je u pravcu sever-jug. Crkva je komponovana kao jednobrodna građevina sa tri traveja i oltarskim prostorom u stilu neogotike. Pokušaj da se prizove gotika i njen dekorativni ansambl učinili su ovu građevinu jedinstvenom, a arhitektura starog jezgra time je dobila još jedan sloj koji je čini bogatijom. Međutim, iako je pokušano da se prenese čitav arsenal elemenata gotičkog graditeljstva ostvareno je jedno delo bez stvarne stilske težine. Stoga ovo neobično ostvarenje gotičke arhitekture, ljupko i lirično po utisku koji ostavlja, ima svoje prave vrednosti kao deo ambijenta. Otvorena i dobro saglediva, okružena zelenilom, crkva je do 1963. godine bila ograđena čipkastom ogradom od kovanog gvožđa - što je svakako upotpunjavalo njen optički doživljaj.
Crkva u noćnom ambijentu, s gejzirom na centralnom gradskom jezeru
Vesna Karavida dalje objašnjava da konstruktivni sklop objekta čine noseći zidovi, prelomljeni luci i krstasti svodovi. Sa spoljašnje strane zidova izvedeni su kontrafori koji, pored konstruktivne, imaju i funkciju oblikovnog usklađivanja fasada sa karakteristikama gotičke arhitekture. Kontrafori se stepenasto sužavaju i završavaju sa pinaklima koji su povezane ravnom atikom. Fasade su pilastrima i kontraforama podeljene na polja u kojima je po jedan prozorski otvor. Na brodu crkve se nalazi šest velikih prozora oblikovanih u vidu gotskih bifora u čijem temenu je luneta sa četvorolistom. Na severnoj fasadi je ulazni portal bogato ukrašen elementima gotičke dekoracije naznačen rozetom iznad portala. Zvonik izlazi izvan osnove broda i završava se veoma visokim i strmim krovom.
Poslednji restauratorski radovi na Reformatskoj crkvi izvršeni su 2007. godine, kada su u potpunosti obnovljeni čeona fasada i zvonik. Ostale tri fasade nisu završene.
Po uzoru na Reformatsku crkvu građena je i kapela na zrenjaninskom evangelističko-reformatskom groblju.
Reformatska crkva svojim arhitektonskim elementima, koji asociraju na stare gotičke katedrale, ima značaj za istoriju arhitekture sakralnih objekata u gradu. Njena kulturno-istorijska vrednost opravdava se time što je ovo jedinstven primer takve vrste objekata u Zrenjaninu, zaključuje istoričar umetnosti Vesna Karavida.
